Het lijkt zo’n oerhollands fenomeen: een frikandelletje speciaal of een kroketje uit de muur eten, of in de snackbar Mexicano curry of een berenklauw met pindasaus bestellen. Maar is dat ook zo? Vandaag neem ik je mee in de fascinerende geschiedenis van de automatiek en snacks!
Geschiedenis van de automatiek en snacks
Veel mensen denken dat de automatiek iets typisch Nederland is. De automatiek is echter ontstaan in Duitsland. In 1896 presenteerde de Deutsche Automaten Gesellschaft tijdens een tentoonstelling in Berlijn een ‘electrisch-automatisch restaurant’. De automatiek gerechten waren toen echte maaltijden, die werden geserveerd op een bord en een dienblad.
De bedenker, Max Sielaff, patenteerde zijn idee en startte het bedrijf AUTOMAT, dat rond de eeuwwisseling ook automaten ging leveren aan de Verenigde Staten. In 1902 opende daar de eerste automatiek van het bedrijf Horn & Hardart. Ze verkochten eerst voornamelijk taarten en gebakjes uit de muur.
De automatiek werd wereldwijd populair, vooral in jaren 50. New York werd toen zelfs de automatiek hoofdstad genoemd. Horn & Hadart hadden toen meer dan 150 automatieken in de VS, waar inmiddels ook snacks en broodjes werden verkocht. Na de opkomst van de grote fastfoodketens stierf het fenomeen in de VS een stille dood.
Behalve in Nederland. Daar bleef de automatiek onverminderd populair. Vooral dankzij Febo eten we hier nog dagelijks ‘uit de muur’.
Ik schreef eerder ook een artikel over de meest bijzondere voedingsmiddelen die je uit automaten kunt halen, van verse kreeft tot pizza!
Febo
FEBO is toch wel de bekendste automatiek van Nederland. En bestaat dan ook al 77 jaar! Bij Febo beginnen ze om 5 uur ’s ochtends al met het maken van verse kroketten en grillburgers, voor de 70 winkels in heel Nederland.
In 1941 startte Johan van de Borst zijn banketbakkerszaak Febo. Die oorspronkelijk zou worden gevestigd aan de Ferdinand Bolstraat. Vandaar de afkorting dus. Maar dat liep allemaal wat anders. Uiteindelijk kreeg Johan zijn eerste pand aan de Amstelveense weg. De naam was al vastgelegd dus liet hij het maar zo. Uiteindelijk heeft Febo pas in 1993 een filiaal aan de Ferdinand Bolstraat gekregen
Vijftien minuten. Dat is de maximale tijd dat jouw kroket in de automatiek mag liggen. Maar dat halen ze meestal niet. Tot ongeveer 1996 was de kroket overigens de beste verkochte snack in Nederland, tegenwoordig is dat de frikandel. Tijdens het 75-jarig jubileum kon je zelfs een kroketje trekken uit een drijvende automatiek in de gracht!
Benieuwd naar de hele geschiedenis van Febo? Bekijk dan eens deze leuke video!
Frikandel
De frikandel werd ‘bedacht’ in 1954 door slagersknecht Gerrit de Vries uit Dordrecht. Door een wijziging in de warenwet moest hij zijn populaire gehaktballen veranderen. Ze mochten namelijk niet meer dan 6% zetmeel bevatten. Hij loste dit creatief op door niet het recept maar de vorm aan te passen: in plaats van een bal serveerde hij een worstvorm. En hij noemde ze frikandel, geïnspireerd op de Duitste frikadelle, een soort platte gehaktballen.
Jan Beckers, van Beckers snacks, maakte een aantal jaar later van de gehaktworst een glad exemplaar van fijngemalen vlees. De frikandel zoals we die vandaag de dag kennen.
In een frikandel zit voornamelijk seperatorvlees. En dat is dus niet slachtafval (fabel!) maar vlees dat achterblijft op het karkas na fileren. Grotendeels kippenvlees en varkensvlees. Voor de rest bestaat de frikandel uit water, paneermeel, bindmiddel, ui en kruiden.
Mexicano
Ook de Mexicano is bedacht door Gerrit de Vries. Pittig gekruid gehakt in een geperste plak met ribbels. Ontwikkeld in 1984 en gemaakt van voornamelijk paardenvlees. Dit keer liet hij (in tegenstelling tot de frikandel) de naam wel patenteren. Niemand anders mag de Mexicano dan ook gebruiken. Een zelfde soort snack is bij Mora verkrijgbaar als de Carrero.
Kroket
De kroket komt waarschijnlijk van oorsprong uit Frankrijk. Het oudste recept voor ‘croquets’ komt uit een druk van “Le cuisinier royal et bourgeois” uit 1705. De kroket had toen nog een eivorm.
Het oudste Nederlandse recept komt uit het boek ‘Moderne kookkunst’ van Maria Haezebroeck uit 1851. In die tijd diende kroketten vooral als restverwerking van gaar vlees. In het begin van de 20e eeuw werd de kroket gepromoveerd tot ‘chique’ en geserveerd tussen soep en hoofdgerecht. Pas na de tweede wereldoorlog werd de kroket een snack.
De vleeskroket is gemaakt van een ragout van vlees die vervolgens wordt gepaneerd. De kroket is tegenwoordig verkrijgbaar in allerlei varianten, van satékroket tot vegetarische kroket.
Bitterbal
De bitterbal is eigenlijk het kleine ronde zusje van de kroket. Een gefrituurd en gepaneerd balletje vleesragout. Maar waar komt de naam dan vandaan? Bitterballen werden vroeger vaak gegeten bij een ‘bitterje’, een sterk alcoholisch kruidendrankje. En daar smaakte zo’n bitterbal heel goed bij!
Tegenwoordig kennen we ook de bittergarnituur: die bestaat – naast de bitterbal – vaak uit andere snacks als kleine kaassoufflés, mini frikandellen, kleine kipcorns, mini loempia’s en/of kleine bamischijven
Van bamischijf tot viandel
Nergens kun je zo veel verschillende snacks krijgen als in Nederland. Vaak zijn deze nergens anders ter wereld verkrijgbaar. Van de bami- of nasischijf tot de kipkorn of de viandel (een frikandel maar dan in een krokant jasje), we lusten het allemaal!
Ken jij ze, het lianboutje (gehakt aan een stokje), de smulrol (gefrituurd flensje met gekruid vlees en groente), pikanto (een iets dikkere en stevige frikandel), eierbal (ei in een bitterbaljasje), berenhap (in plakken gesneden gehaktbal aan een prikker met uienringen) ook wel berenklauw genoemd? En vind je ze ook lekker?
Ik ben persoonlijk niet zo’n snack eter. Als ik dan toch moet kiezen: een garnalenkroket of een kaassoufflé. Een frikandel lust ik echt niet!
Wat is jouw favoriete snack?
Ik vind je artikel zoals altijd weer erg leuk om te lezen! Dat de muur-met-hapjes niet Nederlands was, dat wist ik echt niet. En de naam Febo ook niet. (Niet van meneer Febo? 😉 ). Ik vind het trouwens wel een geruststellende gedachte dat je kroket niet te lang in zo’n hokje mag liggen. Volgens mij zijn daar ook een boel (nep)verhalen over. Zelf eet ik weinig snacks, maar mijn favoriet is de kroket!
Ik kijk weer uit naar je volgende maandagse blog!
Josephine recently posted…Victoriaanse en Edwardiaanse Paaskaarten
https://www.myinnervictorian.nl/victoriaanse-en-edwardiaanse-paaskaarten/
Dank je wel! Ik eet ook weinig snacks, maar een kroketje gaat er meestal wel in 🙂
Leuk geschreven weer. Ik mis nog steeds de automatiek op de Leyweg daar pakte ik altijd een kroketje uit de muur was vaste prik.
Jammer hè. Die hele Leyweg is ook niet meer wat het geweest is….
Wat een leuk artikel! Ik heb jaren in een snackbar gewerkt!
Leuk, dan ben jij natuurlijk een kenner op het gebied van snacks!
Wat een leuk artikel! Mijn favoriet is zonder enige twijfel de kroket (in allerlei varianten).
Jaaaa, garnalenkroketjes!
Hier in Goes hebben we nog steeds een automatiek!! Alleen zijn die raampjes altijd zo vies dat we maar snel doorlopen??.
Leuk om dit allemaal te lezen!!!
Dank je wel. Nee, als die raampjes al vies zijn zou ik ook niet een snack willen nemen.
Zo leuk om te lezen weer!
Ik ben stiekem heel dol op FeBo. op zijn tijd. Niet dagelijks 😉